“Torbeshët”, “maqedonasit e islamizuar” apo…?!

Sfidat e një identiteti

“Torbeshët”, “maqedonasit e islamizuar” apo…?!

Floskulat njëherë të shprehura me “maqedonas të Islamit”, pastaj me “maqedonas myslimanë”, ndërsa herën e tretë si “maqedonas të islamizuar”, bëhen gjithnjë e më shumë marroqe, qoftë nga aspekti etnik ose religjioz, për më tepër kur ato vijnë nga ata të cilëve u përcaktohet identiteti i tyre nga thuaja të gjithë fqinjët. Që këtu, më e keqja është të jesh i diskriminuar nga ai që është vetë i diskriminuar, të jesh i mohuar nga i mohuari.

Nga Hasan XHILLO

Te ne çdoherë, veçmas para zgjedhjeve ose para regjistrimit të popullsisë, si edhe shumë herë të tjera deri tani, ndizet diskutimi për “torbeshët” ose – siç quhen nga pushteti “maqedonasit e islamizuar”. Të gjitha ato diskutime që zgjasin tashmë tridhjetë vjet jo vetëm që nuk kanë dhënë kurrfarë fryti për ndriçimin e problemit të “torbeshëve”, por kanë rezultuar me kualifikime dhe flluska të tilla, që burojnë nga një procedurë normale mendore, për të cilën nuk janë të vetëdijshëm as marroqët e fshatit, as disa profesorë universitarë, madje edhe akademikët. Në të vërtetë, bëhet fjalë për kualifikime që më së paku kanë lidhje me atë që quhet identitet ose, në rastin konkret, etnikum. Aq më keq që ai diskutim fiton në intensitet kur ndërlidhet me partitë politike: në fakt, shkohet deri aty sa partia identifikohet me identitetin.

Të shpjegoj që në fillim diçka. Këtu nocionin “torbesh” e përdor sipas vullnetit të kontekstit. Pra, nuk kam për qëllim ta inicioj çështjen se si duhet të deklarohen ata, sepse kjo është e drejtë e tyre, por një gjë është e sigurt: ata asnjëherë, siç dëshmon memorja e tyre kolektive, nuk e kanë konsideruar veten për diçka që është e ndarë nga vetëdija osmane, së cilës i përkasin. Gjithë memorja e tyre kolektive ka qenë e orientuar drejt kësaj vetëdije.

Megjithatë, në diskutimin tim nuk do të merrem me kontinuitetin historik të një etnikumi, i cili e quan veten ashtu siç ai ndjen dhe mendon, që është edhe hipoteza kryesore e atij etnikumi, sipas të gjitha standardeve dhe rregullave, në një mjedis normal, por edhe të tjerët, me të cilët është i rrethuar ai etnikum, e quajnë ashtu siç, në të vërtetë, e quajnë. Duke e pasur parasysh hapësirën e kufizuar, këtu do të bëjmë fjalë për tri dilema ose sfida, më të cilat ballafaqohet ky identitet, i cili e emërton veten e vet ndryshe, varësisht nga mjedisi ku gjendet.

Kualifikime të paqëndrueshme

Nuk ekziston asnjë identitet, siç është identiteti i torbeshëve, i cili ka qenë në tapet të aq shumë kualifikimeve ose sintagmave që vijnë nga jashtë, e jo nga brenda, nga vetë torbeshët. Në të vërtetë, ata më së paku e pyesin veten se çka janë dhe çka ndjehen. Kjo është edhe pyetja më e rëndësishme për secilin etnikum ose identitet të caktuar. Dallimi i atyre kualifikimeve e shpreh një vetëdije naive, në të cilën janë të bindur njësoj elitat politike dhe shkencore, ndërsa edhe vetë nuk e dinë se në çka janë të bindur. Ky identitet herë quhet “myslimanë maqedonas”, herë “maqedonas me fe islame”, e herë si “maqedonas të islamizuar”. Këto slogane jo vetëm që në vete përmbajnë kundërthënie

dhe kuptime e përmbajtje të palogjikshme, por edhe ato, qysh në fillim, përfshijnë ekskluzivitet (përjashtim), e jo inkluzivitet (inkuadrim). Qysh në start flitet për tjetrin, e jo për identitetin ose vetidentitetin e një etnikumi, madje – aq më keq – dikujt i paracaktohet identiteti. Sipas kësaj, nuk ka mundësi që në të njëjtën kohë të identifikohet dhe të mos identifikohet. Diçka është ajo që është dhe nuk është ajo që nuk është ajo. Vetë fjala identitet është diçka që flet për veten, për atë që njeriu e thotë për veten e tij, ashtu që nuk mund të ketë ndarje ndërmjet asaj që njeriu e thotë për veten e tij dhe asaj që ai, në të vërtetë, është. Identiteti humbet vetëm atëherë kur pengohet ndarja ndërmjet mendimit për veten dhe ndjenjës për veten. Që këtu, identiteti është çështje që ka të bëjë me sferën individuale të njeriut, e nuk është çështje që ka të bëjë me sferën objektive ose, më saktë, ai nuk është diçka që parapëlqehet, por i lihet vetë njeriut që të përcaktohet se çka është ai në të vërtetë. Pasojat e sintagmave të përmendura, që ende nxirren, janë etnike, politike dhe religjioze. Meqë këto qëllime dhe projekte gjithnjë kanë hasur në mohim dhe rezistencë, sepse në të kundërtën nuk do të ndryshonin kualifikimet e tilla, asnjëherë nuk është marrë parasysh vullneti i pjesëtarëve të një identiteti që do të përfshinte të shprehurit të lirë të asaj që ndjehet vetë ai identitet. Gjithnjë është lehtë që disa vetave t’u jepet një punësim i caktuar në strukturat shtetërore dhe me ato të manipulohet ose që ato të merren si paradigmë që të identifikohet një identitet, në këtë rast ai islam, me atë që dëshirojnë rëndom strukturat e shërbimeve, duke i përshkruar edhe ngjyrë nacionale.

Këtu do t’i qasem faktit se nuk është bërë kurrfarë deetnizimi ose denacionalizimi, siç flasin kualifikimet e përmendura: çrrënjosja e një pjese të caktuar të popullatës nga matrica e saj religjioze dhe etnike. Këtu shtrohet pyetja se a mundet në të vërtetë të flitet për deislamizimin ose dekristianizimin jo si akt individual, por si akt kolektiv! Dhe, nëse ekziston një operacion i tillë, në një koncept të caktuar historik, pyetja që imponohet është se çka është ajo që i ka detyruar njerëzit, qoftë si individë ose si kolektivitet, të përcaktohen për diçka të tillë, ndërsa disa të tjerë mos jenë përcaktuar për diçka të tillë? A i nënshtrohet kjo pyetje ndonjë ekspertize shkencore e cila llogaritet si faktori kryesor në dëshmimin e identitetit religjioz dhe etnik. Ekspertiza shkencore në këtë aspekt jo vetëm që nuk mund të dëshmohet, por ajo – do të thosha lirisht – është edhe e tepërt dhe e panevojshme, madje në shumë raste edhe e dëmshme. Çështja e pranimit të një religjioni nuk është çështje e vetë njeriut, i cili është vetëm ai që e di se pse e bën atë, çka është ajo që e nxit të përcaktohet ose të mos përcaktohet për një orientim të caktuar religjioz. Dhe, çka është ajo që është më e rëndësishme të thuhet ose, më saktë, të identifikohet vetëdija nacionale me atë religjioze?! Pra, vetë identifikimi në thelb është ekskluzivist dhe që këtu është kundërthënës në vetvete. Këtu nuk do ta shtroj pyetjen që do të nënkuptonte ndonjë zgjidhje përfundimtare, por dëshiroj ta potencoj faktin e vetë çështjes, siç shtrohet dhe trajtohet ajo në diskursin shkencor dhe atë politik, me ç’rast aspak nuk mendohet për qëndrueshmërinë e diskursit aktual shkencor ose politik që ka të bëjë me identitetin e një etnie, në këtë rast të asaj torbeshe.

Ose, pse është e rëndësishme që dikush dikë ta identifikojë ose ta përkufizojë në baza etnike dhe religjioze, sepse – ja të themi – dikush është më i moshuar se dikush për njëqind ose dyqind vjet në një hapësirë të caktuar gjeografike? Pozicioni i tillë i çështjes së etnicitetit dhe religjiozitetit mund të nxirret ad infinitum. E tash të përfundoj me sintagmat që i përmenda në fillim të kësaj pike. Se ato përfshijnë konotacion të pabarabartë, për këtë do ta përmend dëshminë e mëposhtme që i nënkupton konsekuencat e mëposhtme: “maqedonasit e krishterizuar”, “maqedonasit me religjion të krishterë” ose “të krishterët maqedonas”, apo, ashtu siç flitet për “maqedonasit e islamizuar”, “maqedonasit me religjion islam” ose “myslimanët maqedonas”, sepse edhe vetë

maqedonasit nuk kanë qenë gjithmonë të krishterë. Ja, kjo është ajo paqëndrueshmëri e sintagmave të përmendura.

Ndonëse sintagmat e përmendura janë të tilla siç janë, ato flasin për diçka tjetër, për tjetrin, për atë që dua t’i qasem në pikën tjetër të diskutimit tim.

Tjetri – baza për një identitet

Bëhet fjalë për tjetrin ose të ndryshmin. Ajo që sot torbeshët e sotëm, pa marrë parasysh se si deklarohen – si turq, si shqiptarë ose si maqedonas, varësisht nga mjedisi dhe motivet për një gjë të tillë, është një fakt më shumë që flet për një shtresë të menduarit, që vështirë mund të thyhet tek ata me të cilët ata identifikohen. Gjendja faktike në terren e paraqet pozicionin e njëjtë për të cilin fola më sipër. Disa intelektualë tashmë tridhjetë vjet janë orvatur dhe ende përpiqen që t’u dëshmojnë maqedonasve se janë maqedonas, por nuk ia dalin në këtë. Ju jeni maqedonas, por të islamizuar ose nuk di çfarë – është përgjigjja e opinionit politik dhe shkencor. Të themi se kjo është kështu, por edhe në atë rast bëhet fjalë për tjetrin ose të ndryshmin. Mjediset, në të cilat një pjesë e këtyre njerëzve identifikohen sipas parimit “cilin e kam më të afërt”, duke iu shmangur nocionit “torbesh”, për shkak të vetëdijes anacionale të tyre, në shumë raste e përcakton mundësinë e këtyre njerëzve që të deklarohen ndryshe nga ajo që e bartin në vete ose me vete gjatë më shumë konteksteve historike. Në fakt, çështja e identitetit nuk është diçka që ndryshon, nuk bëhet fjalë për kategori të ndryshueshme. Shkaku i qasjes së tillë nuk është vetëm mjedisi, por edhe vetë kjo popullatë, që thjesht nuk ka shfaqur ndonjë interes të veçantë për atë që është. Kjo përcaktohet në kuptimin etnik ose nacional vetëm atëherë kur të tjerët e bëjnë atë, kur duhet të deklarohen, ndërsa nuk ndjejnë aspak nevojë që të deklarohen. Ky është fakti i pamohueshëm i cili flet në favor të tjetrit të tyre. Ata, madje, edhe në kuadër të Perandorisë Osmane janë quajtur “torbeshë”, ashtu janë emërtuar edhe në shtetet që kanë vijuar pas tërheqjes së osmanëve nga Ballkani e deri më sot. Nocioni “torbesh” gjithnjë në vetëdije është i pranishëm si sinonim për turkun. Kjo ka buruar edhe nga brenda, prej vetë atyre, edhe nga jashtë, nga ata që janë përreth tyre. Dhe, sado që të jenë të inkuadruar ose “të integruar” në korpusin e të tjerëve përreth tyre, ata megjithatë mbeten ajo që janë, diçka tjetër nga ata me të cilët përshtaten ose me të cilët integrohen. Dhe, përkundër asaj se deklarohen si maqedonas, turq ose si shqiptarë, ata megjithatë, sipas autoriteteve politike, nuk janë as turq të vërtetë, as maqedonas të vërtetë e as shqiptarë të vërtetë, por janë diçka tjetër – ata edhe më tej në vetëdijen e tyre mbeten ajo që janë emërtuar gjithmonë. Këtu problemi më i madh është kuota, mbi të cilën ngrihet ky shtet, i cili thjesht i detyron këta njerëz të deklarohen edhe ashtu siç ndonjëherë nuk ndjehen. Dhe, nuk mendoj se ajo shtresë e vetëdijes mund të thyhet, veçmas në Ballkan, ku thuaja secili e mohon secilin, thjesht sikur dikush të na ketë detyruar me forcë të jetojmë bashkërisht, ku ngjashmëritë dhe njohjet e njëri-tjetrit janë shndërruar në faktorë për mohime dhe përplasje, e jo në faktorë për afrim dhe integrim. Jeta te ne na mëson se armiqtë më të mëdhenj janë ata që dinë më së paku për njëri-tjetrin ose se më së shumti duhen ata që njihen më shumë mes vete.

Kur bëhet një “kërcim etnik”, kërcim nga njëri në identitetin tjetër, ai rezulton me diçka që është edhe më drastike: kalohet në skajshmëri edhe më të madhe që shkaktohet nga ai kërcim. Duke u identifikuar me tjetrin, që është diçka katastrofale, ata bëhen maqedonas më të mëdhenj seç janë dhe, si të tillë, duken qesharakë dhe të mjerë në mesin e atyre me të cilët janë identifikuar. Dhe, aspak nuk janë të vetëdijshëm se secila etni në Ballkan, për çka vetë jemi dëshmitarë, është aq shumë e zënë me veten e vet, me problemet e veta, qofshin politike ose nacionale, që nuk ka aspak kohë, madje as interes, që të merret me problemet e tjetrit, që është ndryshe nga ai, i cili vazhdimisht konsiderohet servil, si një

trup i huaj i futur në atë etni, i cili mënjanohet gjithnjë kur diçka duhet të realizohet, që është arsye për pozicionin e tij. Madje, edhe vetë përvoja sot flet se edhe njerëzit me identitet hibrid ose të martesave të përziera nuk mund të pranohen, ndërsa këtë e dëshmon edhe praktika e sotme, si maqedonas të vërtetë, sepse vetëdija për atë që quhet “torbesh” nuk mund të thyhet. E pse kjo është kështu, pse nuk mund të thyhet? Përgjigjja është e thjeshtë: tjetri ose e ndryshmja është ashtu siç është, e jo e ndryshme ngase në të kundërtën nuk do të ishte tjetër. Dhe, kjo nuk mund të ndryshojë, ndërsa këtë e dëshmon historia e vetë vetëdijes, që ruhet si e tillë gjatë gjithë historisë së Ballkanit. Në çfarë ndryshime kanë kaluar “torbeshët” që nga ardhja e osmanëve e deri më sot, megjithatë asgjë nuk ka ndikuar në ndryshimin e asaj vetëdije edhe tek ata vetë, por edhe të tjerët. Prandaj, ky diskurs, sipas mendimit tonë, i cili është në drejtim të mohimit të tjetrit të cilitdo grup etnik, madje edhe të asaj që quhet “torbesh”, është i pafrytshëm. Këtë do ta ilustroj me shembullin e mëposhtëm. Asnjë diskutim i deritanishëm nuk ka ofruar argumente të mjaftueshme, madje as vetë fjala “torbesh”, për domethënien e saj etimologjike, me çka do të ndriçohej ky koncept, megjithëse tashmë tridhjetë vjet diskutohet për këtë temë. Gjithçka mbetet në nivelin e supozimeve dhe sulmeve. Kur nuk është bërë kjo dhe nuk mendoj se mund të bëhet, si është e mundur atëherë të dëshmohet kontinuiteti etnik i këtyre njerëzve me cilindo kontinuitet tjetër në Ballkan. Pse është thjesht e rëndësishme edhe të dëshmohet një kontinuitet, kur ai tashmë është i pranishëm si i tillë!? Personalisht kam kërkuar dokumentacion në më shumë arkiva ballkanike dhe askund nuk kam gjetur dëshmi të mjaftueshme për gjenezën e këtij etnikumi. Kjo nuk do të thotë se shkencëtarët nuk duhet të merren me këtë çështje. Nuk është qëllimi im këtu që ta potencoj pikërisht atë, por ajo që dëshiroj ta vë në pah është kompleksiteti dhe pesha e këtij problemi. Në një gjendje të këtillë mendoj se ka diçka që është shumë më e qëndrueshme se ajo që llogaritet “fakt shkencor” ose “e vërtetë shkencore”. Ndërsa ajo, apo, është çështja e identitetit?! Vetë aktualiteti që buron nga ajo që quhet “memorje kolektive”, që është ruajtur, siç thashë, rreth pesë shekuj, është më i fuqishëm se secili fakt shkencor. Ajo memorje kolektive nuk përmban në vete kurrfarë ndarje ose përçarje që do të plotësohej me diçka tjetër. Përvojën e dëshmon fakti se secila ndarje ndërmjet vetëdijes për veten, ose vetëdija, është treguar joproduktive. Prandaj, secila memorje kolektive që e shpreh identitetin e cilitdo etnikum (ose është ajo memorja e vetë identitetit) është shumë më e fuqishme se cilado teori për vetë atë etnikum. Ajo që ai dhe cilido etnikum tjetër është ajo që është, është më e fuqishme se secili argumentim. Historia si shkencë ndryshon, si edhe secila shkencë tjetër, prandaj bazohet në supozime, e jo në fakte ose të vërteta të sigurta. Në shkencë nuk ka të vërtetë të plotë. Ja dy shembuj të freskët të një procedure metodologjike që ka të bëjë me vetë historinë. Akademia Bullgare e Shkencave dhe Arteve pas rënies së komunizmit doli me qëndrim të qartë se shkenca e deriatëhershme e historisë duhet të hidhet dhe se duhet të shkruhet një histori e re. Synime të tilla ka edhe në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Maqedonisë (ASHAM). Atëherë, cilave argumente historike do t’u referohemi që ta dëshmojmë cilindo identitet te ne? Një nga pasojat e dokumenteve të fundit të ASHAM-it është edhe Enciklopedia e Maqedonisë, ku “faktet shkencore” kanë pësuar ndryshime jo për dhjetë vite, por për dy javë. Aty tanimë “faktet shkencore” janë bërë diçka krejt tjetër. Dhe, paramendoni, se çfarë identiteti do të ngrihej mbi dëshmitë e atyre dokumenteve. Prandaj, këtu do ta shpreh mendimin tim se secila kërkesë e identitetit, qoftë në të kaluarën ose në një kohë të mëvonshme, është mbase e dëmshme për vetë atë identitet, sepse jo vetëm që fut dyshim të caktuar, por ashtu menjëherë te tjetri ngrihet çështja për interpretim tjetër të atij identiteti, veçmas në Ballkan, nga ajo që është ai identitet.

Nashincët – kategoria transnacionale

Për pavlefshmërinë e një gjendje të dhënë faktike, që vetvetiu është reale, flet edhe një e vërtetë e veçantë, e cila nuk mund të anashkalohet. Pa marrë parasysh se si deklarohen torbeshët, qoftë si turq, si maqedonas ose si shqiptarë, kjo është në fakt e drejta e tyre, por nuk mund të anashkalohet se në vetëdijen e tyre, pra jo në nënvetëdijen e tyre, është e pranishme edhe një kategori, e përmendur shpesh – e a.q. nashinci, e cila edhe përkundër dilemave dhe sfidave me të cilat ballafaqohet një pjesë e kësaj kategorie të popullatës, e shpreh tjetrin dhe te ndryshmen e këtij identiteti, sepse vetëm ata e përdorin atë. Qoftë në Turqi, në Shqipëri, në Kosovë, në Bullgari ose në Greqi, do ta dëgjoni fjalën “nashinci”, që nënkupton njerëz që i përkasin vetvetes, e jo të tjerëve. Këtu nuk ekziston vetëdija nacionale, por vetëdija fetare, në këtë rast ajo islame. Prandaj, secila ide që ka të bëjë me fuqizimin e asaj vetëdije është e mirëseardhur në këtë identitet islam. Ky është edhe shkaku themelor që ata “ta lidhin” identitetin e tyre me identitetin turk si konstituent i asaj vetëdije. Ndërsa floskulat njëherë të shprehura me “maqedonas të Islamit”, pastaj me “maqedonas myslimanë”, ndërsa herën e tretë si “maqedonas të islamizuar” bëhen gjithnjë e më shumë marroqe, qoftë nga aspekti etnik ose religjioz, për më tepër kur ato vijnë nga ata të cilëve u përcaktohet identiteti i tyre nga thuaja të gjithë fqinjët. Që këtu, më e keqja është të jesh i diskriminuar nga ai që është vetë i diskriminuar, të jesh i mohuar nga i mohuari.

Sot në Ballkan, kur secili etnikum lidhet për ndonjë matricë, nuk duhet të na habisë fakti që edhe këta njerëz, të quajtur “torbeshë”, e kërkojnë matricën e tyre në atë memorie kolektive që ende është ruajtur në mesin e tyre dhe ndaj së cilës ata kanë qenë të kthyer – vetëdijes nacionale dhe fetare turke. Në fakt, ata, si dhe të tjerët që janë përreth tyre, janë gjykuar që si “torbeshë” të jenë më pak, e asnjëherë më shumë, kjo veçmas në shtete ku qytetarët çështjet e tyre sociale i zgjidhin përmes kuotave.